Eenzaamheid laat zich niet makkelijk vangen

Het gevoel van eenzaamheid hoort bij het leven en helpt ons juist verder. Maar als het gevoel structureel wordt, is hulp gewenst. Toch sluiten de beschikbare methoden om eenzaamheid op te lossen of om er mee om te gaan, vaak niet aan bij de verwachting. Tegelijkertijd kan eenzaamheid leiden tot allerlei fysieke en mentale klachten.

Zorg Tegen Eenzaamheid

Eenzaamheid is een onderwerp dat aan populariteit wint. Meestal wordt daarbij de verbinding gelegd met ouderen. Het klopt dat eenzaamheid onder 75-plussers het grootst is, maar het gevoel is in feite van alle leeftijden. Dr. Eric Schoenmakers is senior docent en onderzoeker bij Fontys Hogeschool Mens en Gezondheid (FHMG) voor de opleiding Toegepaste Gerontologie. Hij constateert dat onderzoeksresultaten nogal eens wisselen, maar ook dat er onderzoeken zijn die juist laten zien dat jongeren de meest eenzame groep zijn. “Andere onderzoeken wijzen wel ouderen aan als meest eenzame groep. Het gaat dan wel echt om de alleroudsten, 75-plussers. Dat is de leeftijd waarop verlieservaringen, zoals het verlies van naasten en de eigen mobiliteit spelen.” Arie Ouwerkerk is directeur van Coalitie Erbij.

Zorg Tegen Eenzaamheid is een initiatief van dit samenwerkingsverband. In de stichting werken twaalf zorgorganisaties samen om eenzaamheid aan te pakken. “De dubbele vergrijzing eist zijn tol op dit vlak”, zegt hij. Ook het streven om zo lang mogelijk thuis te blijven wonen speelt een rol. Individualisering en demografische ontwikkelingen zijn eveneens van belang. De vierde levensfase, na het pensioen, duurt tegenwoordig langer. Allemaal zaken die hun impact hebben op het ontstaan van eenzaamheid. “Eenzaamheid is het grootst onder 75-plussers. Hoe ouder je wordt, hoe moeilijker het wordt om nieuwe betekenisvolle contacten aan te gaan”, aldus Ouwerkerk.

Functioneel

Toch zou je kunnen zeggen dat eenzaamheid een bepaalde functie heeft. Eenzaamheid is een gevoel dat ons tot actie aanzet. Schoenmakers: “Als ik me vandaag eenzaam voel, onderneem ik iets zodat dit gevoel morgen weg is. Eenzaamheid is vaak gerelateerd aan veranderingen in ons leven. Mensen worden eenzaam als ze verhuizen, een nieuwe baan krijgen, een baan verliezen, als hun gezondheid of mobiliteit achteruit gaat, als ze een partner verliezen.” In de levens van pubers en jongeren verandert heel veel. Eenzaamheid komt in die groep dus ook vaker voor. Vaak is het tijdelijk en een signaal dat ze iets moeten veranderen in hun leven. In die zin helpt eenzaamheid hen met groeien. Voor ouderen geldt hetzelfde, eenzaamheid helpt bijvoorbeeld in het herordenen van het leven na een
periode van rouw.

Slecht gezondheidsgedrag

Echter, niet iedereen kan het signaal eenzaamheid omzetten in een ontwikkeling. “Wanneer eenzaamheid structureel wordt, vergroot dit de kans op negatieve gezondheidsuitkomsten, zoals hoge bloeddruk, een slecht afweersysteem, hart- en vaatziekten en zelfs een grotere kans op vroeg overlijden. Het mechanisme dat daar achter zit, is dat eenzame mensen slecht gezondheidsgedrag vertonen. Ze slapen slecht, eten slecht, hebben stress, de kans op verslavingen neemt toe. Dit verklaart dat de fysieke en mentale gezondheid van mensen achteruit gaat.” Dat betekent weer dat mensen die zich
structureel eenzaam voelen, een groter beroep doen op de gezondheidszorg.

Met name de huisarts. “Soms is dat terecht omdat hun gezondheid slechter is, maar soms ook niet. Ik hoor vaak dat eenzame mensen, met name ouderen, bij de huisarts komen met klachten die daar eigenlijk niet thuis horen. Dat kost natuurlijk veel geld.”

Coping with loneliness

Schoenmakers doet al sinds 2008 onderzoek naar eenzaamheid. In zijn onderzoek richt hij zich op hoe mensen omgaan met eenzaamheid, of coping with loneliness. Hij stelt vast dat er drie
overstijgende coping methoden zijn om met eenzaamheid om te gaan. Ten eerste kun je ‘actief copen’, ofwel actie ondernemen, bijvoorbeeld erop uitgaan en nieuwe mensen ontmoeten, contact opnemen met je bestaande netwerk of vrienden van vroeger benaderen. Ten tweede kun je ‘regulatief copen’, hierbij reguleer je jouw gevoelens van eenzaamheid, bijvoorbeeld door je verwachtingen van je omgeving bij te stellen, je eigen situatie met die van de buren te vergelijken. De derde manier van coping is ‘vermijden’. In dit geval zoek je afleiding, bijvoorbeeld door aan een activiteit deel te nemen of door een boek te lezen, zodat je even niet aan je eenzaamheid hoeft te denken. “Opmerkelijk is dat met name oudere mensen lijken te kiezen voor regulatieve coping. Dat komt niet overeen met het aanbod aan interventies dat we als maatschappij aanbieden. Deze zijn namelijk meer gericht op actieve coping. De interventies die we aanbieden zijn meestal niet ingericht op individuele problematieken, maar kennen juist een generieke, groepsgerichte aanpak. De kans dat zo’n aanpak precies aansluit bij het individuele probleem is beperkt. ”

Wat te doen?

Zoals gezegd ziet Schoenmakers eenzaamheid als een gevoel dat ook gewoon bij het leven hoort. Maar: “Ik denk wel dat we ‘structureel eenzame mensen’ moeten en kunnen helpen. Niet per se door hun eenzaamheid op te lossen, maar door het beter beheersbaar te maken. Een gesprek kan al helpen. Wanneer eenzaamheid ‘er mag zijn’ kan ik me voorstellen dat de kans op slecht gezondheidsgedrag al afneemt. Mensen blijven dan eenzaam, maar zonder de negatieve effecten daarvan.” Ouwerkerk: “Zware eenzaamheid vraagt om interventie op maat, maar ook om motivatie van de persoon in kwestie om er iets aan te doen. Een huisarts zou gericht aandacht kunnen besteden aan iemand die last heeft van eenzaamheid, maar dan moet uiteraard wel duidelijk zijn dat dit het achterliggende probleem is.”

Gezien de beperkte beschikbaarheid van de huisarts is Ouwerkerk blij met de komst van praktijkondersteuners in veel praktijken. “Alle disciplines die er toe doen rondom de mentale gezondheid van mensen en de impact van eenzaamheid kunnen inzien, verwelkomen we. Het kan heel goed dat een huisarts of praktijkondersteuner iemand in contact brengt met bijvoorbeeld vrijwilligerswerk. Het project ‘Welzijn Op Recept’ gaf behoorlijk goede resultaten. Mensen deden nieuwe contacten op en versterkten hun relaties doordat ze in contact kwamen met anderen in de buurt. En in het Pact voor de Ouderenzorg dat in maart werd gelanceerd, heeft eenzaamheid een prominente plek. Dat onderstreept de urgentie.”