Verslaving is een hersenziekte

Verslaving heeft veel verschijningsvormen. Alcohol, tabak, cannabis, cocaïne en heroïne zijn bekende verslavende middelen, die tegenwoordig gezelschap krijgen van moderne partydrugs én internet, gamen en zelfs social media. Sinds de jaren 90 is verslavingszorg uitgegroeid tot een professionele organisatie. De laatste decennia maakten we in ons land ook kennis met computer-, GHB- en speedverslavingen.

Een verslaving is een gewoonte die kan ontstaan uit een verlangen te willen vluchten voor negatieve invloeden. Bij het verlies van controle over het gebruik van middelen die helpen te ontvluchten, is sprake van een verslaving. Het wordt gezien als een chronische hersenziekte, die een genetische, fysiologische, psychische en sociale oorzaak heeft.

De rol van dopamine

In de hersenen wordt de stof dopamine aangemaakt, een neurotransmitter die signalen doorgeeft aan zenuwcellen. Het gebied waar de dopamine in de hersenen wordt aangemaakt, staat in rechtstreekse verbinding met het beloningssysteem in de hersenen. De zenuwcellen geven een grote hoeveelheid dopamine af als bijvoorbeeld plezier wordt beleefd en daar zit in feite de oorsprong van verslaving.

De dopamine hecht zich aan de dopaminereceptoren, waardoor een prettig gevoel ontstaat. Door het gebruik van bijvoorbeeld alcohol wordt de aanmaak van dopamine verder vergroot en zelfs overgestimuleerd. Het middel neemt op die manier het beloningssysteem over en er ontstaat een afhankelijkheid van het middel om zich prettig te voelen. De verslaving verdiept omdat het gemis van het gevoel en daarmee het verslavende middel als extra zwaar wordt ervaren. Hierdoor neemt de verleiding toe om opnieuw naar het middel te grijpen en daarmee en prettig gevoel te creëren. Op die manier ontstaat de bekende neerwaartse spiraal die veel verslavingen kenmerkt.

Is verslaving een keuze?

Wetenschappelijk onderzoek heeft de laatste jaren laten zien dat sommige mensen minder dopaminereceptoren hebben. Dit is erfelijk bepaald. De consequenties daarvan zijn duidelijk: het kost deze personen meer moeite om het beloningssysteem in de hersenen tevreden te stellen en ze kunnen minder genieten. De vergrote aanmaak van dopamine kan ineens zorgen voor een soort schokeffect, die de gebruiker als zeer heftig ervaart. Verslaving is daarmee geen keuze, maar een hersenziekte, hoewel de verslaving vaak start met het begrip ‘één keertje proberen’.

Wie een tekort aan dopaminereceptoren heeft, ontwikkelt niet per definitie een verslaving. Opvoeding en milieu spelen wel degelijk een rol: wie zijn of haar ouders veel ziet roken of voortdurend de mobiele telefoon in de hand heeft, zal sneller geneigd zijn dat gedrag te kopiëren. Andersom geldt dat ook mensen zonder diverse risicovarianten van de relevante genen verslaafd kunnen worden.

Middelenmisbruik: de voorbode van verslaving

Vooraf aan een verslaving gaat het zogenoemde middelenmisbruik. Waar de grens tussen verslavingsziekte en problematisch middelenmisbruik ligt, is niet precies te beschrijven. In het algemeen wordt gesteld dat bij (problematisch) middelenmisbruik de hersenen (nog) niet zijn veranderd. Iemand die in zijn of haar dagelijks leven last heeft van middelenmisbruik hoeft (nog) niet afhankelijk te zijn van alcohol, drugs of medicijnen; er is nog geen verslaving. Bij een verslaving zijn de hersenen veranderd als gevolg van (langdurig) gebruik van middelen.

Een verslaving ontwikkelt zich in de loop van de tijd en begint meestal met de ontspannen, plezierige en energieke effecten van een bepaalde drug of gewoonte. Die maken het tegelijk ook moeilijk om van een verslaving af te komen. De moeilijkste stap bij het afkicken van een verslaving is het erkennen van het probleem. Hoe eerder dat gebeurt, hoe makkelijk men er van afkomt.

Soorten behandelingen

Er zijn verschillende behandelingen voor verslavingen. Bij bijvoorbeeld cognitieve gedragstherapie, een effectief gebleken behandelvorm, gaat het om het veranderen van gedrag en manier van denken. Een andere manier is medische behandeling en detox: hierbij krijgt een verslaafde medicijnen om ontwenningsverschijnselen te verminderen. Een derde voorbeeld van behandeling is de Minnesotabehandeling, die gebaseerd is op de 12 stappen van de AA. De 12-stappen Minnesotabehandeling is wereldwijd de meest gebruikte behandeling voor verslaving. Eigen verantwoordelijkheid, geheelonthouding en verbondenheid met anderen en jezelf staan daarin centraal.

Wist je dat?

• Nederland kent een kleine 500.000 mensen met een alcoholverslaving. Minder dan tien procent is hiervoor in behandeling.
• Tabak is de grootste verslaver van het land. Meer dan 800.000 Nederlanders zijn nog altijd verstokt aan het roken, ondanks intensieve campagnes van de overheid.
• Benzodiazepines, ook bekend als tranquilizers, pammetjes of slaappillen kennen eveneens een grote populatie verslaafden. Deze middelen vallen allemaal onder de geneesmiddelenwet en mogen alleen door een arts worden voorgeschreven en door een apotheker verstrekt. Niet voorgeschreven bezit en handel is strafbaar. Omdat de overheid het gebruik van deze middelen wil terugdringen, is de vergoeding van slaap- en kalmeringsmiddelen in 2009 komen te vervallen. Voor een kleine groep patiënten is de vergoeding vanuit de basisverzekering blijven bestaan.
• Internet, gamen en chatten zijn verslavingen van de moderne tijd. In 2010 telde Nederland geschat zo’n 20.000 verslaafden. Tegelijkertijd wordt dit nog niet op grote schaal als een verslaving onderkend: minder dan 1 procent van verslaafden in deze groep zoekt hulp.