De personeelskwestie in de zorg

Na een aantal jaren van krimp is weer sprake van een stijgende werkgelegenheid in de zorg. Naar verwachting stijgt het aantal banen in de zorg tot 1,1 miljoen, een toename van 1,5 procent. Dat is mooi, maar stelt ons tegelijkertijd voor de vraag hoe we de vacatures gaan invullen. Want er is ook sprake van een personeelstekort. Mechelien van der Aalst is arbeidsmarktadviseur en onderzoeker van de factsheet zorg namens UWV. Ze vertelt over kansen en mogelijke obstakels.

Er was de afgelopen weken veel over te doen: een toenemend aantal banen in de zorg. En tegelijkertijd grote zorgen over het personeelstekort. Van der Aalst volgt de arbeidsmarkt van de zorg al enkele jaren op de voet. Daardoor is ze ook in staat om langdurige trends te herkennen. “Tot 2012 was de zorg een groeisector, mede onder invloed van vergrijzing. De afgelopen jaren zagen we juist een krimp, het gevolg van maatregelen om de zorgkosten te beheersen. Twee jaar geleden waren er nog reorganisaties en faillissementen. En nu zijn de campagnes van voor 2012 weer terug, ook om te kijken hoe we jongeren kunnen interesseren voor een baan in de zorg.”

Uitdagingen met zorgpersoneel

Het is logisch dat voor de komende jaren een relatief sterke groei wordt verwacht van het aantal banen in de VVT (Verpleging, Verzorging en Thuiszorg). Juist daar was het verlies van banen de afgelopen jaren het grootst. Nu extra middelen zijn vrijgemaakt om de kwaliteit in de verpleeghuizen te verbeteren, stijgt het aantal banen. Dat is mooi, maar met aantrekken van de werkgelegenheid neemt ook het personeelstekort verder toe. Van der Aalst vertelt dat ongeveer de helft van de werkgevers in de zorg vorig jaar te maken had met moeilijk in te vullen vacatures. In ziekenhuizen, VVT en GGZ lag dit zelfs rond de 80 procent. Met name verzorgenden in de individuele gezondheidszorg en verpleegkundigen zijn echt moeilijk te vinden, zowel op mbo- als op hbo-niveau. Die tekorten nemen de komende tijd eerder toe dan af. “De vraag stijgt harder dan het aanbod kan bijbenen. De verhalen van de afgelopen jaren over de problemen van zorgorganisaties hebben het imago onder jongeren over de zorg misschien geen goed gedaan. Op de beroepsopleidingen zien we inmiddels wel weer een toename, maar het duurt even voordat nieuwe studenten op de arbeidsmarkt komen en het is bovendien niet genoeg. Je moet op meerdere borden schaken om de personeelsproblemen op te lossen.” En er ligt een extra uitdaging. Naast banengroei krijgt de sector te maken met een forse vervanging van personeel. Circa 23 procent van de werknemers in de zorg is ouder dan 55 jaar. Verwacht wordt dat de personeelstekorten de komende jaren verder oplopen. Het onderzoeksprogramma Arbeidsmarkt in Zorg en Welzijn (AZW) verwacht op basis van recente prognoses dat de totale tekorten in de periode 2017 tot 2022 oplopen tot (cumulatief over de hele periode) 32.000 tot 38.000 hbo-verpleegkundigen, 27.000 tot 38.000 mbo-verpleegkundigen en 19.500 tot 28.500 verzorgenden (mbo-niveau 3).

Gevolgen en oplossingen

Uit de factsheet van UWV: ‘uit een enquête in september 2017 door de beroepsvereniging V&VN bleek het overgrote deel van de verpleegkundigen en verzorgenden in het dagelijks werk een tekort te ervaren. Gevolg: personeel dat extra diensten moet draaien, oplopende werkdruk en toename van gezondheidsklachten onder het personeel. Uiteindelijk staat volgens hen ook de kwaliteit en continuïteit van de zorg onder druk. Er wordt daarom intensief gekeken naar mogelijkheden om de tekorten op te lossen.’ En er gebeurt ook al het nodige. De oplossingen zijn inmiddels goed in beeld. Het ministerie biedt ondersteuning, stimuleert en stelt middelen beschikbaar. Maar de echte uitvoering zal uit de branche zelf moeten komen, door werkgevers, zorgprofessionals en opleidingen samen.

Korte termijn

Zo wordt gekeken naar een andere personeelsmix. “Als je helpenden met een aantal modules zo kunt scholen dat ze bepaalde taken van verzorgenden kunnen overnemen, ontstaat op die manier verlichting”, aldus Van der Aalst. “Slimmer roosteren, kijken of mensen meer uren willen werken. Wat erg speelt is aanpak van de administratieve belasting, uitvoerenden klagen daar veel over. Is het mogelijk om overbodige registraties te schrappen?” De 5-minutenregistratie is inmiddels ter ziele, voor veel verpleegkundigen in de wijk al een enorme opluchting. Voor de korte termijn kun je verder kijken naar het verschuiven van niet-zorgtaken naar bijvoorbeeld service- of declaratiemedewerkers of mantelzorgers. Heel belangrijk voor de korte termijn is ook te kijken of je bij al die oplossingen mogelijke ‘reserves’ kunt inschakelen, zoals werkzoekenden of statushouders. UWV werkt in steeds meer regio’s samen met werkgevers, uitzendbureaus en opleidingen om werkzoekenden te scholen. “Want we merken dat een deel echt wel in de zorg wil werken, al moet het je natuurlijk wel liggen.”

Langere termijn

Het spreekt voor zich dat ook een structurele oplossing gewenst is. Van der Aalst: “Zoals zorgen dat jongeren een goed beeld krijgen van wat werken in de zorg inhoudt. Zorgen voor goede stages en strategische personeelsplanning: dan weet je wat voor mensen je over een paar jaar nodig hebt. En kijken hoe je mensen kunt behouden: wat vinden ze belangrijk om het werk leuk te houden? Salaris? Werkdruk? Ontwikkelmogelijkheden? Maar ook contractvormen bijvoorbeeld.” Ook wordt gekeken naar preventie van de zorgvraag. “Alles wat je kan doen, moet je minstens overwegen. Zo’n 30 tot 40 procent van de zorginstellingen kijkt naar innovaties als e-health, maar het leidt nog niet tot een kleinere vraag naar personeel. Het is meer ter ondersteuning van werkprocessen en dat kan zinvol zijn, bijvoorbeeld om op termijn de administratieve belasting weg te nemen.” Overigens blijkt uit de factsheet dat voor artsen geen sprake is van een algemeen tekort. Wel is bij vacatures voor bepaalde medisch specialisten sprake van moeilijk vervulbare vacatures: psychiaters, specialisten ouderengeneeskunde, artsen voor verstandelijk gehandicapten, SEH-artsen en klinisch geriaters. Lokaal kan het ook om andere specialismen gaan, met name oogartsen en MDL-artsen.